Ucieczka z własnego domu to nie wybór – to konieczność. Uchodźstwo nie zaczyna się od pakowania walizki. Zaczyna się od huku wybuchu, od wiadomości o utracie bezpieczeństwa, od decyzji, że dalsze pozostanie w tym miejscu to ryzyko dla zdrowia lub życia.
W tym artykule odpowiadamy na pytania: czym jest uchodźstwo, jakie prawa przysługują uchodźcom i w jaki sposób każdy z nas – niezależnie od miejsca zamieszkania – może pomóc osobom, które muszą zaczynać od zera.
Czym jest uchodźstwo?
Bycie uchodźcą oznacza znalezienie się w sytuacji, w której powrót do domu wiąże się z poważnym zagrożeniem – dla życia, wolności, zdrowia. Uchodźstwo to nie to samo co przeprowadzka do innego kraju w poszukiwaniu pracy. To dramatyczna decyzja o ucieczce przed wojną, prześladowaniami, przemocą lub katastrofą humanitarną.
Osoba, która uzyskuje status uchodźcy, znajduje się pod ochroną prawną – uznaje się, że nie może wrócić do swojego kraju pochodzenia, ponieważ groziłoby jej tam poważne niebezpieczeństwo. To nie „gość” ani „obcy”. To człowiek, który został zmuszony do pozostawienia całego swojego dotychczasowego życia za sobą.
Uchodźcy i prawo międzynarodowe
Status uchodźcy i związane z nim prawa są jasno określone w Konwencji genewskiej z 1951 roku oraz Protokole Nowojorskim z 1967 roku. To kluczowe dokumenty prawa międzynarodowego, które definiują, kim jest uchodźca i jakie państwa mają wobec niego obowiązki. Uchodźcą jest osoba, która „ma uzasadnioną obawę przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa”.
To nie tylko teoria. Te zapisy ratują życie. W praktyce oznaczają bowiem, że osoby uciekające przed wojną, represjami politycznymi, prześladowaniami religijnymi czy przemocą ze względu na tożsamość seksualną mają prawo do ochrony, a państwa, które podpisały Konwencję (w tym Polska!) – są zobowiązane tę ochronę zapewnić.
Odmówienie statusu uchodźcy w Polsce lub zawrócenie go bez rozpoznania sytuacji to nie tylko łamanie prawa międzynarodowego, ale też realne zagrożenie – tortury, gwałt, więzienie, przymusowe wcielenie do armii, a niekiedy – śmierć.
Czy można uchodźcom odmawiać przekroczenia granicy?
Zgodnie z prawem międzynarodowym – nie. Osoba, która ucieka przed prześladowaniem i prosi o ochronę międzynarodową, nie może być zawrócona bez rozpatrzenia jej wniosku o azyl.
Zasada non-refoulement, czyli zakaz zawracania uchodźców do kraju, w którym grozi im niebezpieczeństwo, to fundamentalna zasada prawa humanitarnego. Nawet jeśli osoba nie posiada dokumentów, przekroczyła granicę nieformalnie lub przybyła w dramatycznych okolicznościach, ma prawo być wysłuchana, jej sprawa musi zostać rozpatrzona, a prawa uszanowane. Uchodźstwo nie zna idealnych okoliczności. Granice przekracza się, kiedy zawodzi wszystko inne.
Czym różni się migracja od uchodźstwa?
Migracja jest pojęciem szerszym – obejmuje wszystkie przemieszczenia ludności z jednego miejsca do drugiego. Można migrować z powodów ekonomicznych, edukacyjnych, rodzinnych. Uchodźstwo to forma migracji przymusowej – nie jest wyborem, a jedynym wyjściem.
Osoba migrująca może wrócić, gdy zmieni się jej sytuacja życiowa. Uchodźca nie ma tej opcji. Powrót grozi śmiercią lub prześladowaniem. Mylenie tych pojęć to częste źródło dezinformacji i niepotrzebnego lęku.
Jakiej pomocy wymagają uchodźcy?
Uchodźcy nie szukają luksusu. Szukają bezpieczeństwa. Po dotarciu do nowego kraju często nie mają nic – ani domu, ani pracy, ani środków do życia. Zaczynają od zera, często w obcym kraju, bez znajomości języka i bez wsparcia bliskich. Dlatego wymagają pomocy w zapewnieniu podstawowych potrzeb: schronienia, wyżywienia, dostępu do czystej wody, opieki medycznej i psychologicznej, a także edukacji i możliwości podjęcia legalnej pracy.
Ale na tym potrzeby się nie kończą. Wiele osób, szczególnie dzieci i młodzież, potrzebuje wsparcia w powrocie do edukacji po długich przerwach spowodowanych wojną lub ucieczką. Dorośli wymagają dostępu do kursów językowych, szkoleń zawodowych i pomocy prawnej – tak, by mogli w pełni korzystać z przysługujących im praw i z czasem samodzielnie się utrzymać.
I wreszcie – jest jeszcze coś, czego nie da się zmierzyć ani zapisać w formularzu – poczucie godności, przynależności, bycia wysłuchanym i zaakceptowanym. Uchodźcy potrzebują społeczności, która nie tylko zaoferuje dach nad głową, ale także otwarte serce. Potrzebują ludzi, którzy pomogą im zrozumieć nowe otoczenie, nie oceniając ich przez pryzmat pochodzenia, wyznania czy języka. Bo pomoc uchodźcom to nie tylko przetrwanie – to szansa na nowe, godne życie.
Pomoc humanitarna – jak można pomagać uchodźcom?
Pomoc humanitarna może mieć wiele twarzy – od systemowych rozwiązań po codzienne gesty życzliwości. Każdy z nas może mieć wpływ.
- Działaj lokalnie – zaangażuj się w działania organizacji wspierających uchodźców (np. PAH), możesz dokonać darowizny lub zaangażować się w wolontariat.
- Używaj swojego głosu – reaguj na mowę nienawiści, dezinformację, stereotypy. Edukuj siebie i innych.
- Wspieraj finansowo, organizuj zbiórki na cele charytatywne – nawet niewielka wpłata na cele charytatywne może zapewnić komuś nocleg, ciepły posiłek czy dostęp do edukacji. W przypadku PAH, możesz założyć taką zbiórkę np. na platformie Pomagamy.
- Bądź sojusznikiem – pytaj, słuchaj, nie oceniaj. Pomaganie to nie tylko dawanie – to także uczenie się.
Uchodźstwo nie powinno być piętnem, lecz historią siły i odwagi. Każdy uchodźca to człowiek z przeszłością, nadziejami i prawem do godnego życia.
W świecie pełnym granic – fizycznych i tych w naszych głowach – najważniejsza jest empatia. Bo dom to nie tylko miejsce. Dom to ludzie, którzy decydują, by być razem – mimo wszystko.
