Romowie i Romki to najliczniejsza mniejszość etniczna w Europie. Według danych  to około 10-12 milionów osób, w tym blisko 6 milionów obywateli i obywatelek Unii Europejskiej [1]. Osoby romskie są jednocześnie najbardziej dyskryminowaną i prześladowaną mniejszością w Europie [2]. Od wielu lat dane Europejskiej Agencji Praw Podstawowych pokazują, że 80% osób pochodzenia romskiego jest wykluczonych z dostępu do podstawowych usług i zagrożonych ubóstwem [3].

Mimo udokumentowanej dyskryminacji systemowej,  jest to społeczność, o której w zwykłych rozmowach czy przekazach medialnych nadal mówi się głównie w kontekstach negatywnych. Do dziś słyszę przestrzeganie przed osobami romskimi pojawiającymi się w większych grupach, doświadczam tego nawet prowadząc szkolenia antydyskryminacyjne. Prawie na każdym z nich pytam osoby uczestniczące o znane przykłady wyobrażeń na temat różnych grup etnicznych, narodowych lub społecznych i wtedy często pojawia się postać Roma lub Romki, zazwyczaj w niepochlebnym świetle. Zwykle wyobrażenia te dotyczą sposobów zarobkowania, niechęci do pracy, prób namówienia na uliczną wróżbę, proszenia o pieniądze lub braku chęci dzieci romskich do nauki i chodzenia do szkoły.       .      

Gdy opowiadam o osobach pochodzenia romskiego, które wykonują prestiżowe zawody (w przekonaniu społeczeństwa większościowego) to zazwyczaj słyszę, że większość jest inna, a kilka osób nie zmieni całego obrazu. Wtedy utwierdzam się w przekonaniu, że cały czas musimy poszukiwać nowych narzędzi, by docierać do świadomości społecznej i starać się ją zmieniać. Funkcjonuje bowiem pewien sposób myślenia, w którym osoby z mniejszości romskiej postrzegane są jako obce, nie mające wobec innych czystych intencji, nie szanujące zasad społecznych i zazwyczaj będące same winne swojemu wykluczeniu. Czy warto przyjmować te popularne wśród opinii społecznej wyobrażenia za pewnik? 

Romowie i Romki w społeczeństwach większościowych – kilka kluczowych faktów 

Romowie wywędrowali z Indii pomiędzy V a X wiekiem. Europę uważa się za kontynent, na którym utworzyła się romska kultura. Pierwsze potwierdzone wzmianki na temat Romów i Romek w Europie pojawiają się w XIV wieku, choć wiele informacji wskazuje na to, że pojawili się już wcześniej, około wieku XI. Przez wieki swojej obecności na kontynencie europejskim społeczność romska jest od obarczona stereotypami i uprzedzeniami, które na różnych etapach historii doprowadziły do ich gorszego traktowania, izolacji, prześladowań, a nawet eksterminacji. W XV i XVI wieku wydawano w państwach europejskich ustawy banicyjne, dochodziło do krwawych aktów przemocy, wypędzania grup romskich poza granice krajów czy zmuszania do do wyrzeczenia się własnej kultury [4].            

Przez wiele wieków określano ich m.in. „Cyganami” czy „Gitanos” i in., próbowano również na różne sposoby asymilować, zmuszając do wyrzeczenia się własnej kultury. Zarówno „Cyganie”, jak i „Gitanos” uznawane są współcześnie, jako nazwy potoczne, które niosą ze sobą również wiele stereotypowych skojarzeń, np. z osobami o ciemnej cerze, czarnych włosach prowadzących  nieustabilizowany tryb życia lub o kimś, kto kłamie i oszukuje [5]. Między innymi dlatego, dla „odczarowania” tych stereotypów warto używać nazw: „Rom”, „Romka”, „Romowie”. Podczas I Kongresu Romów pod Londynem nazwa „Rom” została uznana za właściwą i odpowiednią na określenie osób identyfikujących się z tą grupą [6]. Wywodzi się ona z języka romskiego i jest endoetnonimem, czyli nazwą nadaną przez osoby wywodzące się z tej społeczności i używanego przez nią języka.              

Na przestrzeni ostatnich stuleci miało miejsce mnóstwo przykładów gorszego traktowania, izolacji, prześladowań, a nawet eksterminacji społeczności romskiej. Na terenach współczesnej Rumunii od XIV wieku do połowy XIX wieku osoby romskie były zniewalane. W nazistowskiej ideologii Trzeciej Rzeszy osoby romskie zostały uznane za aspołeczny i nieczysty rasowo element społeczeństwa, którego należy się pozbyć. Doprowadziło to do zagłady 70% populacji Romów i Romek w niektórych państwach europejskich [7]. Po wojnie, w wielu krajach socjalistycznych w tym w Polsce Romowie i Romki byli przymusowo osiedlani. Ich wędrowny styl życia kojarzony był z brakiem stabilności i nieodpowiedzialnością, przypisywano im również przestępczość [8].  Ze względu na setki lat wykluczeń, dyskryminacji i przemocy współczesne Romki i Romowie mierzą się z wielopokoleniową traumą. Przyczyniają się do tego także stereotypy powielane z pokolenia na pokolenie wśród społeczeństwa większościowego — przekazywane i powtarzane przez naszych dziadków i babcie, rodziców, a w końcu i nas samych.  

Przechodząc od utrwalonych stereotypów do rzeczywistości, należałoby sprawdzić jak wygląda współczesna sytuacja społeczności romskiej. Romowie i Romki spotykają się z nierównym traktowaniem w instytucjach i organizacjach krajowych na różnym szczeblu, a niechęć społeczeństwa potwierdzają coroczne badania opinii publicznej [9]. Według badań CBOS z marca 2023 roku, aż 50% Polek i Polaków obdarza niechęcią Romów i Romki. Znaleźli się na trzecim miejscu w tym rankingu wyprzedzani tylko przez Rosjan i Rosjanki oraz osoby uznawane za arabskie* [9][10]. Taki poziom niechęci wobec mniejszości romskiej utrzymuje się od wielu lat. 

Rasizm wobec mniejszości romskiej? 

Czy wykluczające postawy i polityki wobec społeczności romskiej można nazwać rasizmem? Choć Romowie i Romki są zaliczani do „rasy białej”* [11], to ich cechy fizyczne traktowane są przez wielu ludzi uznaniowo. Ciemniejszy kolor skóry czy cechy antropologiczne często odróżniają ich od przeciętnych białych Europejczyków i Europejek, dlatego zdarza się, że są im nadawane cechy innej „rasy”. Wystarczy ciemniejszy kolor skóry osoby ze społeczności romskiej, żeby przypisać jej szereg negatywnych cech i dopowiedzianych zachowań.

Należy jednak dodać, że kolor skóry czy cechy fizyczne nie są jedynym wyznacznikiem romskiego pochodzenia etnicznego. Wygląd osób romskich wcale nie musi odbiegać od wyglądu osób ze społeczeństwa większościowego, jednak powód do gorszego traktowania może stanowić po prostu wywodzenie się z określonej kultury. Bardziej pasującym terminem może być rasizm kulturowy, w którym powodem dyskryminacji nie są czynniki biologiczne, takie jak kolor skóry, tylko różnice kulturowe [12]. Z rasizmu kulturowego wynika przekonanie, że pewne kultury są „gorsze”, np. że częściej wśród ich przedstawicieli i przedstawicielek występują skłonności do zachowań odbiegających od ustalonych norm, osoby te są mniej podatne na integrację czy częściej wśród nich występują zjawiska kryminogenne [13]. 

Intersekcjonalna dyskryminacja i mowa nienawiści 

Romów i Romki dotyka również intersekcjonalna dyskryminacja, czyli taka, którą mogą wywołać nakładające się na siebie elementy tożsamości, które zarazem ją wzmacniają powodując wielokrotną dyskryminację. Jest duże prawdopodobieństwo, że większego wykluczenia doświadczają kobiety, osoby z niepełnosprawnościami czy osoby LGBT+ wywodzące się z mniejszości romskiej, z jednej strony ze względu na swoją romskość, a z drugiej na inne niezbywalne cechy (płeć, sprawność ciałą czy orientację seksualną). 

Dobrym przykładem jest sytuacja osób uchodźczych z Ukrainy pochodzenia romskiego. Dotykają ich problemy powszechne dla osób ukraińskich oraz dodatkowe wykluczenia związane z ich romskością. Według danych z kwietnia 2022 roku, 100 tysięcy Romów i Romek przekroczyło granicę z Unią Europejską [14]. Wiele z nich trafiło do Polski. Od tego czasu zarejestrowano dużo przypadków wykluczania osób uchodźczych romskiego pochodzenia w dostępie do pomocy, tj. na granicy, w punktach recepcyjnych, w zakwaterowaniu (brak swobodnego dostępu do rzeczy pomocowych w punktach pomocy ze wg na strach przed kradzieżą) czy podczas zatrudniania do pracy [15]. Niektóre publiczne wypowiedzi oficjeli, przedstawicieli rządu i samorządów w ich kontekście można uznać za mowę nienawiści, takie jak: określenia „hordy Romów” w kontekście stereotypu wykorzystywania polskiego systemu socjalnego czy wyłudzania pieniędzy [16]. Tymczasem nie tylko ukraińscy Romowie i Romki korzystają z pomocy polskiego państwa. Są to w większości etniczni Ukraińcy i Ukrainki. Stygmatyzowanie w taki sposób romskiej społeczności, która doświadcza i tak wielu uprzedzeń wiąże się z niebezpiecznymi konsekwencjami, niechęcią i  wzrostem skierowanej wobec nich nienawiści.                

Na początku wojny nie była również w dobrym tonie wypowiedź jednego z oficjeli państwa który w mediach społecznościowych pochwalił społeczność romską, za to, że „ukradli Rosjanom czołg” [17]. Jedna z pracownic NGO zajmującego się pomocą humanitarną, powiedziała mi, że po tej wypowiedzi zauważyła „bardziej przychylne nastawienie do Romów”. Wiele osób w social mediach komentowało sprawę jako pozytywną, nie zauważając, że przy tej humorystycznej opowieści nadal utrwala się niesprawiedliwe społecznie stereotypy. Romowie i Romki nie byli postrzegani jako obywatele Ukrainy, którzy zachowali się patriotycznie przejmując czołg od wroga, ale po prostu go ukradli, co potwierdza jeden z najbardziej popularnych stereotypów dotyczących tej społeczności. 

Romofobia/antycyganizm 

Gdy mowa o dyskryminacji społeczności romskiej, bardzo często pojawiają się określenia romofobia lub antycyganizm. Oznacza to specyficzny rodzaj zachowań, które prowadzą do dyskryminacji osób pochodzenia romskiego. Romofobia i antycyganizm często są używane zamiennie. Definicja antycyganizmu (z ang. antigypsysm) przyjęta przez International Holocaust Remembrance Alliance w 2020 roku, określa to zjawisko, jako: „dyskryminację, która przejawia się w indywidualnych wypowiedziach i czynach, jak również w polityce instytucjonalnej i praktykach marginalizowania, wykluczania, przemocy fizycznej, deprecjonowania kultur i sposobów życia Romów, a także w mowie nienawiści, skierowanej przeciwko Romom oraz innym osobom i grupom postrzeganym, stygmatyzowanym lub prześladowanym – i w epoce nazizmu i po dziś dzień – jako „Cyganie”. Prowadzi to do traktowania Romów jako rzekomo obcej grupy i kojarzenia z nimi szeregu negatywnych stereotypów oraz wypaczonych wyobrażeń [18]. Według niektórych uczonych romofobia jest uznawana za „ostatni akceptowany rasizm w Europie” [19].     

 

Skutki negatywnych wyobrażeń oraz konsekwencje mowy nienawiści

Negatywne wyobrażenia i uprzedzenia niestety w wielu przypadkach przeradzają się w przestępstwa z nienawiści (przemoc fizyczną, wyzwiska, groźby, niszczenie mienia). W 1981 roku w Koninie i Oświęcimiu można było zaobserwować eskalację nacjonalizmu. Osoby ze społeczeństwa większościowego postanowiły wypędzić z miast grupy Romek i Romów, które mieszkały tam od lat. Spowodowało to długoletnią emigrację niektórych osób za granicę, np. do Szwecji. W 1991 roku w  Mławie ataki polskiej większości były wycelowane w dobytek romskich mieszkańców i mieszkanek miasta, którzy po atakach również zaczęli opuszczać swoje domy. Kilkanaście domostw całkowicie zniszczono, a wiele mieszkań zdemolowano [20]. 

W ostatnich dekadach dość głośno w mediach mówiło się o sytuacji migrantów i migrantek z Rumunii w Polsce w takich miastach jak Wrocław, Gdańsk i Poznań. Władze samorządowe często dalekie były od pomysłu ich integracji z mieszkańcami, w zamian przeprowadzając eksmisję koczowisk (przy Kamieńskiego we Wrocławiu) lub zajmowanych pustostanów (dzielnica Osowa w Gdańsku). Nie brali przy tym pod uwagę sytuacji społeczności żyjącej w skrajnym ubóstwie [21].

Przykładem przestępstwa z nienawiści może być również śmierć Stanislava Tomáša w czeskich Teplicach w 2021 roku — Roma, obywatela Czech, który zmarł po interwencji policji. Został on zatrzymany i obezwładniony w bardzo podobny sposób, jak czarny Amerykanin, George Floyd, w 2020 roku w USA. W obu przypadkach funkcjonariusze przyciskali ofiarom kark kolanem, co spowodowało brak możliwości oddychania i  w następstwie ich śmierć [22]. Sprawa oficjalnie nie została uznana za morderstwo, jednak wiele organizacji romskich i osób ze społeczności romskiej nie akceptuje tej decyzji wskazując, że jest to przykład systemowego rasizmu. Amnesty International wskazuje „poważne wątpliwości”, co do niezależności śledztwa [23]. Nie jest to odosobniony przypadek przestępstw nienawiści wobec Romów i Romek w Europie. W 2018 roku w Ukrainie odnotowano serię napaści na osiedla i obozowiska romskie. W ostatnich dekadach liczne ataki neonazistów i neonazistek na osoby pochodzenia romskiego, m.in. w Bułgarii i Węgrzech [24][25]. A wszystkie te przykłady to tylko ułamek współczesnej historii prześladowań tej grupy. 

Dobre praktyki, czyli jak zmieniać przekonania i postawy 

W jaki sposób współpracować ze społecznością romską? To pytanie zadają mi często osoby, które zajmują się pomocą społeczną, pracują w organizacjach humanitarnych czy prowadzą szkolenia antydyskryminacyjne. 

Po pierwsze, należy uświadomić sobie negatywne skutki uprzedzeń, dyskryminacji, rasizmu kulturowego antycyganizmu lub romofobii, o których wspomniałam wcześniej.

Po drugie warto pamiętać, że społeczność romska nie jest homogeniczna. Znajdziemy wśród niej osoby majętne i ubogie, bardziej zintegrowane ze społeczeństwem większościowym i hermetyczne, tradycyjne i odrzucające wewnątrzgrupowe zasady, uprzedzone wobec społeczeństwa większościowego i nastawione na współpracę, wykształcone, odnoszące sukcesy, jak i niewykształcone i radzące sobie w życiu gorzej. 

Po trzecie na sytuację mniejszości romskiej trzeba spojrzeć z perspektywy różnorodności, jak i wielowiekowych nierówności, których konsekwencje są potężnym, uciążliwym i niesprawiedliwym bagażem wpływającym na poziom życia i sposób traktowania przez społeczeństwa większościowe. 

Romowie i Romki nadal przez wiele osób są nadal traktowani jako obcy w polskim społeczeństwie. Na pewno dużym problemem jest tu brak odpowiedniej edukacji formalnej. Tematy związane z mniejszościami narodowymi i etnicznymi w programie szkolnym są traktowane pobieżnie, brak jest edukacji antydyskryminacyjnej, która mogłaby wpływać na postawy. Dobrze, gdyby w przyszłości w programie szkolnym znalazły się elementy edukacji antydyskryminacyjnej, a tematy mniejszości narodowych i etnicznych poruszane były znacznie szerszym ujęciu.  

Wykluczające wyobrażenia i postawy są nam przekazywane z pokolenia na pokolenie, często pojawiają się w środowisku, w którym wychowujemy się  i dorastamy. Znając jednak ich przyczynę możemy nabrać krytycznej refleksji i zacząć się ich pozbywać. Strach i niewiedza bowiem często prowokuje sytuacje unikania, a nawet zamyka drogę do zbudowania zrozumienia i wzajemnych relacji społecznych.

Dowiedz się więcej:

[1] A. Maroń, Wokół pojęcia pogromu w refleksji nad przemocą antyromską, „Prace Kulturoznawcze”, T. 24, Wrocław 2020
[2] A. Fraser, Dzieje Cyganów, 2001, 78-190; 
[3] L. Mróz, Od Cyganów do Romów. Z Indii do UE, Warszawa 2007, 130-208.
[4] Kapralski Sławomir., Naród z popiołów. Pamięć zagłady a tożsamość Romów, Warszawa 2012. 
[5] Agnieszka Kowarska, Polska Roma. Tradycja i nowoczesność, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2005
[6] Romowie rumuńscy. Przewodnik do pracy ze społecznością, Stowarzyszenie Nomada, Wrocław 2015, https://issuu.com/stow.nomada/docs/przewodnik_online  

Bibliografia:
[1]  Roma equality, inclusion and participation in the EU. (n.d.). European Commission. Retrieved November 12, 2023, from https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/policies/justice-and-fundamental-rights/combatting-discrimination/roma-eu/roma-equality-inclusion-and-participation-eu_en
[2]  Marta. (2022, July 14). FRA Fundamental Rights Report 2022 specifically addresses Roma equality and inclusion. EURoma; EURoma Network. https://www.euromanet.eu/news/fra-fundamental-rights-report-2022-specifically-addresses-roma-equality-and-inclusion/
[3] Więcej w raportach z 2009 i 2016 roku na stronie: European union agency for fundamental rights. (n.d.). European Union Agency for Fundamental Rights. Retrieved November 12, 2023, from http://www.fra.europa.eu.
[4] Zob. więcej. L. Mróz, Od Cyganów do Romów. Z Indii do UE, Warszawa 2007, 130-208.
[5] Zob.  więcej: cygan – Słownik języka polskiego PWN. (n.d.). Pwn.pl. Retrieved November 12, 2023, from https://sjp.pwn.pl/sjp/cygan;2553938,               gitano. (n.d.). Cambridge.org. Retrieved November 12, 2023, from https://dictionary.cambridge.org/pl/dictionary/spanish-english/gitano 
[6] Davidová, E. (2011). O początkach międzynarodowego ruchu romskiego (na 40-lecie Światowego Kongresu Romów – 1971). 2011. https://depot.ceon.pl/handle/123456789/7180?show=full 
[7]      Praktikantin. (2020, September 1). The genesis and course of the Nazi persecution of Roma and Sinti. European Holocaust Memorial Day for Sinti und Roma. https://www.roma-sinti-holocaust-memorial-day.eu/pl/history/the-genesis-and-course-of-the-nazi-persecution-of-roma-and-sinti/ 
[8]  Zob. np. Ficowski, J. (2013). Demony cudzego strachu. Wspominki cygańskie, Wydawnictwo Nisza.
[9]    Zob. więcej: Fundacja CBOS – publikacje – Polish Public Opinion. (n.d.). Cbos.pl. Retrieved November 12, 2023, from https://www.cbos.pl/PL/publikacje/public_opinion.php 
[10] Określenie „naród” wobec osób arabskojęzycznych może nie być adekwatne, gdyż jest to grupa bardzo zróżnicowana, o różnorodnej tożsamości narodowej, etnicznej, wyznaniowej itd.. 
[11] W tekście celowo używam „przestarzałej” nomenklatury dotyczącej ras, tak aby zobrazować przykłady nastawienia niektórych osób wobec Romów i Romek. Obecnie termin rasa nie stosuje się w kontekście biologicznym, a częściej społeczno-kulturowym.
[12]     (N.d.). Cbos.Pl. Retrieved November 12, 2023, from https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2023/K_033_23.PDF
[13] Blaut, J. M. (1992). The theory of cultural racism. Antipode, 24(4), 289–299. https://doi.org/10.1111/j.1467-8330.1992.tb00448.x
[14] Press corner. (n.d.). European Commission – European Commission. Retrieved November 12, 2023, from https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/statement_22_2326 
[15]  Polska: „Przyjechaliśmy tu, nie chcieli nas wpuścić”. Romowie z Ukrainy traktowani jak niechciani uchodźcy. (2022, September 27). Amnesty International Polska. https://www.amnesty.org.pl/polska-przyjechalismy-tu-nie-chcieli-nas-wpuscic-romowie-z-ukrainy-traktowani-jak-niechciani-uchodzcy/ 
[16] Pomykała, I. (2022, June 25). Romowie przyjeżdżają z Ukrainy do Przemyśla wyłudzać świadczenia?. Dzieje Się Na Podkarpaciu. https://dziejesienapodkarpaciu.pl/romowie-przyjezdzaja-z-ukrainy-do-przemysla-wyludzac-swiadczenia-video/  
Gmiterek-Zabłocka, A. (2022, October 3). Prezydent Przemyśla o “zorganizowanych grupach z Ukrainy”. Aktywiści nie kryją oburzenia. www.tokfm.pl. https://www.tokfm.pl/Tokfm/7,189660,28979631,prezydent-przemysla-ostrzega-ze-czesc-ukraincow-w-tym-zwlaszcza.html
[17] Mokrzanowska, A. (2022, February 27). Andrzej Duda nie kryje rozbawienia. „Romowie ukradli Rosjanom czołg”. Wprost. https://www.wprost.pl/polityka/10638052/andrzej-duda-nie-kryje-rozbawienia-romowie-ukradli-rosjanom-czolg.html 
[18] Niewiążąca prawnie robocza definicja antycyganizmu/dyskryminacji antyromskiej. (n.d.). Drupal. Retrieved November 12, 2023, from https://www.holocaustremembrance.com/pl/resources/working-definitions-charters/working-definition-antigypsyism-anti-roma-discrimination 
[19] McGarry, A. (2018, February 14). Romaphobia. The last acceptable racism? Politicalcritique.org. https://politicalcritique.org/world/2018/romaphobia-the-last-acceptable-racism/  
[20]    Zob. więcej:  Maroń A., (2020) , Wokół pojęcia pogromu w refleksji nad przemocą antyromską* , Prace Kulturoznawcze 24/2 file:///C:/Users/A/Desktop/ipopadeykina,+%7B$userGroup%7D,+8+Maron.pdf 
[21] sb_red. (2015, June 14). Romowie rumuńscy w Polsce. KrytykaPolityczna.pl; Krytyka Polityczna. https://krytykapolityczna.pl/multimedia/romowie-rumunscy-w-polsce/ 
RPO upomina się u władz Gdańska o prawa rodzin romskich, którym grozi eksmisja. (n.d.). Gov.pl. Retrieved November 12, 2023, from https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/rpo-upomina-sie-u-wladz-gdanska-o-prawa-rodzin-romskich-ktorym-grozi-eksmisja 
[22]   ROMEA. (2023, August 10). Roma rights activists take police killing of Stanislav Tomáš to European court. Romea.Cz – Everything about Roma in One Place. https://romea.cz/en/czech-republic/roma-rights-activists-take-police-killing-of-stanislav-tomas-to-european-court 
[23] Ryšavý, Z. (2022, March 22). Czech and international organizations support bereaved family with Constitutional Court complaint over death of Stanislav Tomáš in police custody. Romea.Cz – Everything about Roma in One Place. https://romea.cz/en/news/czech/czech-and-international-organizations-support-bereaved-family-with-constitutional-court-complaint-over-death-of-stanislav 
[24]  Pogromy Cyganów na Ukrainie potępiła Rada Europy. (n.d.). Belsat.eu. Retrieved November 12, 2023, from https://naviny.belsat.eu/pl/news/pogromy-cyganow-na-ukrainie-potepila-rada-europy/
[25] Dunai, M. (2013, August 6). Four jailed for neo-Nazi killing spree that terrified Hungary’s Roma. Reuters. https://www.reuters.com/article/uk-hungary-roma-killings-ruling-idUKBRE97508620130806  

Autorka: Agnieszka Caban – kulturoznawczyni, doktorantka Uniwersytetu Warszawskiego w Szkole Doktorskiej Nauk o Kulturze i Religii, badaczka kultury mniejszości narodowych i etnicznych, specjalistka w zakresie wielokulturowości. Wykładowczyni i trenerka z zakresu komunikacji międzykulturowej, antydyskryminacji, self-advocacy i in. Działaczka społeczna i obrończyni praw człowieka. Laureatka nagrody im. Heleny Radlińskiej dla animatorów społecznych (wyróżnienie specjalne w 2014 roku). Autorka licznych artykułów, raportów, redaktorka książek i czasopism, m.in. „Romowie – Przewodnik. Historia i kultura” (2009), „Romowie i Sinti w obozie pracy i zagłady w Bełżcu” (2014, 2020), „Z życia Romni. Tradycja a współczesna cywilizacja – rozmowy” (2014). Autorka działu „Wielokulturowość” magazynu „Kultura Enter” (2008 – 2011) oraz „Kwartalnika Romskiego” (2010 – 2015). Wiceprezeska Radomskiego Stowarzyszenia Romów „Romano Waśt” (2009 – 2020). Kierowniczka oddziału Muzeum Dialogu Kultur w Muzeum Narodowym w Kielcach (2017 – 2019). Obecnie prezeska Fundacji „Dom na Pograniczu”.